Huyền
thoại Sisyphus
Các vị thần đã bắt Sisyphus phải chịu hình phạt không ngừng lăn một tảng đá
lên tới đỉnh một ngọn núi, để rồi tảng đá lại bị sức nặng của chính nó kéo cho
rơi xuống đất. Họ đã nghĩ, cũng với một cái lý, là không có sự trừng phạt
nào khốc liệt hơn sự lao động hoài công và vô vọng.
Nếu tin vào lời Homer, Sisyphus
chính là kẻ khôn ngoan và hiểu biết nhất trong thế giới loài người. Tuy nhiên,
theo một giai thoại khác thì anh ta lại được khoác cho cái nghề mãi lộ. Tôi
không thấy hai điều đó có gì tương phản. Người ta có những ý kiến giải thích
khác nhau về lý do anh ta bị biến thành kẻ lao lực miệt mài vô vọng trong cõi
âm. Đầu tiên, anh ta bị khép tội có tính khinh mạn đối với các vị thần. Anh ta
đã đánh cắp những bí mật của họ. Aegina , con
gái của Aesopus, bị Jupiter bắt đi mất. Sự mất tích của nàng làm người cha rúng
động, và ông đem chuyện đó ra than vãn với Sisyphus. Biết rõ về vụ bắt cóc này,
anh ta hứa sẽ nói sự thật với điều kiện Aesopus cung cấp nước cho thành đô Corinth
Còn có câu chuyện khác là
Sisyphus, trước lúc sắp từ giã cõi đời, đã dại dột muốn thử thách tình yêu của
vợ anh ta. Anh ta ra lệnh cho nàng phơi xác mình lộ thiên ngay chính giữa quảng
trường công cộng. Thế rồi Sisyphus thức giấc ở cõi âm. Ở đây, giận dữ vì sự
vâng lời của vợ mình quá trái ngược với tình cảm con người, anh ta xin được
phép của Diêm Vương cho trở về mặt đất để sửa trị cô vợ. Nhưng đến khi anh ta
nhìn lại được mặt đất, sung sướng với nước và mặt trời, những tảng đá ấm áp và
biển cả, anh ta không muốn phải quay về địa ngục tối tăm nữa. Bao nhiêu lời triệu
hồi, bao nhiêu biểu hiện giận dữ, những lời cảnh cáo đều vô hiệu. Anh ta sống
thêm nhiều năm trời trước mặt là bờ vịnh cong cong, nước biển lấp lánh và những
nụ cười của mặt đất. Cuối cùng phải cần đến một sắc dụ của chư thần. Sứ thần
Mercury đến tận nơi, túm lấy cổ áo kẻ trâng tráo, kéo xềnh xệch gã khỏi những
niềm vui sướng của mình về lại âm cung, nơi tảng đá của gã đang chờ đợi.
Ta đã nắm bắt được hình ảnh của
Sisyphus như người anh hùng phi lý. Những khát vọng của anh ta tạo ra điều đó
cũng nhiều như sự hành hạ anh ta phải chịu vậy. Sự khinh mạn các vị thần, nỗi
thù ghét đối với cái chết và niềm đam mê cuộc sống đã đem về cho anh ta hình phạt
không thể diễn tả nổi trong đó toàn thể sự hiện hữu dốc vào một việc không đạt
được gì cả. Đó chính là cái giá phải trả cho những khát vọng trần gian. Chúng
ta không được nghe kể gì về Sisyphus ở cõi âm cả. Các huyền thoại được tạo ra để
cho trí tưởng tượng thổi sinh khí vào chúng. Với huyền thoại này, người ta chỉ
thấy toàn thể nỗ lực của một thân hình gồng lên cố sức nâng tảng đá khổng lồ, cố
sức đẩy và lăn nó đi đi lại lại hàng trăm lần trên đường dốc; người ta thấy
khuôn mặt rắn đanh lại, má tì chặt vào tảng đá, bờ vai đỡ lấy khối nặng bê bết
đất sét, bàn chân chèn thêm vào, sự bắt đầu trở lại với đôi tay trần đưa ra, sự
bảo hộ hoàn toàn do sức con người, cậy nhờ vào hai bàn tay đóng vón đầy đất. Đến
tận cùng nỗ lực dằng dặc, được đo bằng không gian không có bầu trời và thời
gian không có chiều sâu của anh ta, mục tiêu đã đạt đến được. Thế rồi Sisyphus
đứng nhìn trong vài khoảnh khắc tảng đá lăn ào xuống về hướng thế giới ở dưới
sâu để bắt anh ta lại phải đẩy nó lên lại đỉnh núi. Sau cùng, anh ta đi trở lại
xuống dưới mặt đất.
Chính vào lúc trở lại đó, trong
khoảng khắc ngừng tay đó, Sisyphus mới lôi cuốn được sự chú ý của tôi. Một
khuôn mặt lao lực vất vả sát bên những tảng đá như vậy, chính nó cũng là đá!
Tôi nhìn thấy con người đó đi trở xuống bằng những bước chân nặng nề nhưng đều
đặn với khổ hình mà anh ta sẽ không bao giờ thấy nó chấm dứt. Giờ khắc đó cũng
giống như khoảng trống để thở, cũng chắc chắn sẽ tái diễn đi đi lại lại hệt như
sự hành phạt của anh ta, đó chính là giờ khắc của ý thức. Mỗi khoảnh khắc trên
chặng đường từ đỉnh cao và từ từ lún dần xuống sào huyệt của các vị thần đó,
anh ta đã vượt lên cao hơn số phận mình. Anh ta đã mạnh hơn tảng đá.
Nếu đây là một huyền thoại bi đát,
chính là vì người anh hùng của nó ý thức rõ. Thật vậy, nếu niềm hy vọng thành
công nâng anh ta lên theo mỗi bước chân, thì còn sự hành phạt ở chỗ nào? Con
người lao động ngày nay làm mỗi ngày suốt đời những việc hệt như nhau, và số phận
này cũng không kém phi lý hơn chút nào cả. Nhưng nó chỉ thành bi kịch trong những
khoảnh khắc hiếm hoi nó có ý thức. Sisyphus, người vô sản của các vị thần,
không quyền lực và đầy tính khí nổi loạn, thấu hiểu toàn diện hoàn cảnh khốn
cùng của mình: đó chính là điều anh ta nghĩ ngợi đến trong lúc xuống núi. Cái
nhìn thấu suốt làm nên sự hành hạ của anh ta lại cũng đồng thời khoác lên cho
anh ta vòng hoa chiến thắng. Không có số phận nào không thể vượt qua bằng sự
khinh mạn được.
o0o
Nếu chặng đường đi xuống đó có khi
diễn ra trong sầu não, nó cũng có thể đi hết trong niềm vui. Từ này không phải
quá đáng. Một lần nữa, tôi lại hình dung thấy Sisyphus quay trở lại tảng đá của
anh ta, và sự sầu khổ lại khởi đầu. Khi hình ảnh trần gian đeo đẳng quá chặt
trong ký ức, khi tiếng gọi của hạnh phúc trở nên quá dai dẳng, sự u sầu dâng
lên trong tâm tư con người: đây là chiến thắng của tảng đá, đây chính là tảng
đá. Nỗi thương đau vô hạn quả là nặng nề quá sức. Đó là những đêm trên đồi Gethsemane của chúng ta. Nhưng những sự thật đè bẹp con
người sẽ tan biến đi sau khi được nhận chân. Cũng như Oedipus, lúc khởi đầu
tuân phục số phận mà không hề hay biết. Nhưng từ lúc anh ta phát hiện ra thì bi
kịch của anh ta mới thật sự khởi diễn. Tuy nhiên cũng cùng lúc đó, mù loà và
tuyệt vọng, anh ta nhận ra điều duy nhất nối kết mình với thế giới là bàn tay
mát rượi của một người con gái. Thế rồi một nhận xét lớn lao cất lên: «Dù cho có bấy
nhiêu oan trái, tuổi tác từng trải và sự cao quý của tâm hồn ta buộc ta phải kết
luận là mọi sự đều tốt đẹp.» Oedipus của Sophocles, cũng hệt như Kirilov của
Dostoevsky, đã vạch ra công thức dẫn đến chiến thắng phi lý. Sự khôn
ngoan cổ xưa khẳng định cho chủ nghĩa anh hùng hiện đại.
Người ta không thể khám phá cái
phi lý khi chưa bị lôi kéo vào việc soạn một cẩm nang cho hạnh phúc. «Thế nào! Bằng
con đường hạn hẹp như vậy ư—-?» Dù sao
thì cũng chỉ có một thế giới. Hạnh phúc và cái phi lý là hai đứa con của cùng một
thế gian. Chúng không thể nào phân chia ra được. Sẽ là một sai lầm khi nói rằng
hạnh phúc nhất định sẽ nảy ra từ việc khám phá cái phi lý. Cùng lúc đó, cảm
giác về cái phi lý cũng nảy sinh từ trong hạnh phúc. «Ta kết luận rằng mọi sự đều tốt đẹp», Oedipus nói, và nhận xét này
thật thiêng liêng. Nó vang vọng trong gió và giới hạn lại vũ trụ của con người.
Nó dạy rằng mọi sự không phải, chưa phải, đã được dùng đến cạn kiệt. Nó đuổi khỏi
thế giới này một vị thần đã đến trong nó với sự bất mãn và thích thú với những
khổ đau vô ích. Nó biến số phận thành một vấn đề của con người, và phải được
dàn xếp giữa con người.
Chính trong điều này chứa đựng niềm
vui thầm lặng của Sisyphus. Số phận của anh ta thuộc về chính anh ta. Tảng đá
thuộc về anh ta, là công vịệc của anh ta, Cũng như vậy, con người phi lý, khi hắn
suy tư về sự dày vò của mình, làm im tiếng tất cả thần tượng. Trong vũ trụ bỗng
nhiên được đặt trở về trong tĩnh lặng, vô số những tiếng nói nhỏ nhoi của trần
gian cất lên. Vô thức, những tiếng gọi bí mật, những mời mọc từ đủ khuôn mặt,
chúng là mặt trái và cái giá nhất thiết của chiến thắng. Không có mặt trời nào
không có bóng, và hiểu biết về đêm tối là điều thiết yếu. Con người phi lý đáp
lời và từ đó về sau, nỗ lực của hắn sẽ không bao giờ ngừng nghỉ. Nếu có cái gì
gọi là số phận cá nhân, trên đời này không còn định mạng gì cao hơn nữa, hay ít
nhất có một định mạng mà hắn xác định là không tránh khỏi và đáng khinh ghét.
Ngoài ra, hắn biết mình là chủ nhân của mọi ngày trong cuộc đời. Vào giây phút
mơ hồ khi con người liếc nhìn lại cuộc đời mình sau lưng đó, Sisyphus quay trở
về với tảng đá, trong cái xoay đầu nhẹ anh ta chiêm nghiệm lại chuỗi hành động
không liên quan với nhau đã trở thành số phận của mình, do chính anh ta tạo ra,
tập hơp lại dưới con mắt của ký ức anh ta, và chẳng bao lâu phong bế lại bởi
cái chết anh ta. Và như thế, đã được thuyết phục về nguồn gốc hoàn toàn mang
tính con người của tất cả những gì thuộc về con người, một người mù hăm hở muốn
gặp người biết rằng bóng đêm dài vô hạn, anh ta vẫn tiếp tục bước đi. Tảng đá lại
tiếp tục lăn.
Tôi bỏ đi, để lại Sisyphus dưới
chân núi! Người ta sẽ luôn luôn tìm thấy lại gánh nặng của mình. Nhưng Sisyphus
dạy cho ta một sự chân xác đã có thể phủ nhận các vị thần và nâng những tảng đá
lên. Anh ta cũng kết luận mọi sự đều tốt đẹp. Vũ trụ này từ đây không còn có chủ
nhân không có vẻ gì là trơ trụi hay vô ích dối với anh ta. Mỗi phân tử của tảng
đá, mỗi mảnh khoáng chất trong quả núi đầy bóng đêm tự nó tạo thành một thế giới.
Cuộc vật lộn để đạt tới đỉnh cao tự nó đã đủ để lấp đầy trái tim một con người.
Ta buộc phải hình dung Sisyphus đang hạnh phúc.
No comments:
Post a Comment